اخلاق، بخشی از دین است که به فضایل و رذایل اعمال انسان می‌پردازد. اخلاق به صفات درونی انسان گفته می‌شود که در او به صورت عادت در آمده است. اخلاق به خُلق‌های خوب و بد و اخلاق اجتماعی و فردی را تقسیم می‌شود.قرآن هدف بعثت پیامبر (ص) را اصلاح اخلاق انسان‌ها معرفی کرده است و در روایات از مهم‌ترین صفات نیک اخلاقی، با عنوان مکارم الأخلاق یاد شده است. کتاب‌های جامع السعادات، معراج السعاده، اخلاق شُبّر و اخلاق ناصری از کتاب‌های مشهور شیعه در زمینه اخلاق است.

تعریف

اخلاق به صفات درونی انسان گفته می‌شود که در او به صورت عادت در آمده است. این واژه، هم خوی‌های نيكو و پسنديده مانند جوان‌مردی و دليری را شامل می‌شود و هم خوی‌های زشت و ناپسند همچون فرومايگی و بزدلی را؛همچنین اخلاق فردی چون صبر و شجاعت و اخلاق اجتماعی مثل تواضع و ایثار را دربرمی‌گیرد. اخلاق اسلامی به بخشی از آموزه‌های دین اسلام گفته می‌شود که از فضایل و رذایل اعمال انسان سخن می‌گوید.

اهمیت

دین اسلام برای اخلاق، اهمیت فراوان قائل شده است. قرآن به مفاهیم اخلاقی چون خير و شرّ، عدل و ظلم، صبر و احسان توجه فراوان داشته و هدف مهم رسالت پیامبر(ص) را اصلاح اخلاق انسان‌ها بیان کرده است.بر طبقحدیثی از مستدرک الوسائل، پیامبر اسلام(ص) هدف از نبوتش را تکمیل فضایل اخلاقی معرفی کرده است.محمدتقی مصباح یزدی نوشته است: اداره زندگی فردی و اجتماعی انسان که از اهداف دين است، تنها در پرتو مجموعهٔ خاصی از دستورهای اخلاقی، تأمين می‌شود. به همين دليل می‌توان گفت: دين، بدون اخلاق، نمی‌تواند به اهداف خود برسد و سعادت دنيا و آخرت انسان را تأمين كند.

اخلاق فردی و اخلاق اجتماعی

برخی از کتاب‌های اخلاقی، اخلاق را به دو دستهٔ فردی و اجتماعی تقسیم کرده‌اند. در کتاب اخلاق در قرآن آمده است که برخی از خوی‌های اخلاقی، تنها جنبهٔ فردی دارند و بدون درنظرگرفتن اجتماع، مطرح‌اند. به این‌گونه از خوی‌ها، اخلاق فردی می‌گویند. برخی دیگر از آنها، در رابطهٔ فرد با انسان‌های دیگر، شکل می‌گیرند؛ به‌گونه‌ای که اگر یک انسان، تنها زندگی کند، برای او مطرح نخواهند بود. به این خوی‌ها اخلاق اجتماعی گفته می‌شود.
به نوشتهٔ این کتاب، بخش عمدهٔ مفاهیم اخلاقی در حوزه اخلاق اجتماعی است؛ برخی از آنها عبارت است از:

• غبطه
• حسد
• تواضع
• تکبر
• حسن ظن
• عدالت
• ظلم
• عفت
• سخاوت.

پاره‌ای از مفاهیم اخلاقی نیز جزء اخلاقی فردی به شمار می‌آید؛ از جمله:

• صبر
• جزع
• شجاعت
• ترس
• استقامت
• تنبلی.
  

فضایل و رذایل اخلاقی

کتاب‌های اخلاقی، غالبا فهرستی از صفات خوب و بد اخلاقی ارائه می‌دهند. در این کتاب‌ها ابتدا هر صفت اخلاقی، تعریف می‌شود و سپس از مسائلی چون عوامل شکل‌گیری و پیامدهای آن سخن به میان می‌آید. راه شناخت بیماری‌های اخلاقی و درمان آنها و نیز راه رسیدن به فضایل اخلاقی، از جمله مسائل مطرح در مباحث اخلاقی است. خواجه نصیر الدین طوسی در کتاب اخلاق محتشمی، فهرستی از صفات اخلاقی مشهور را به شرح زیر ارائه داده است:

فضایل اخلاقی

• زهد
• صبر
• رضا
• تواضع
• صداقت
• خوش‌خلقی
• شجاعت
• سکوت
• امانت‌داری
• عفت
• ایثار
• روی‌گردانی از دنیا

رذایل اخلاقی

• ظلم
• طمع
• حسادت
• بخل
• دروغ‌گویی
• خیانت
• تکبر
• کینه‌ورزیدن
• دشمنی‌کردن
• فخرفروشی
• زورگویی
• دورویی
  

اخلاق‌ در قرآن‌

قرآن بر رشد اخلاقی انسان‌ها تأکید بسیار داشته و آن را از اهداف‌ رسالت پیامبر(ص‌) شمرده‌ است. در نظام‌ اخلاقی‌ قرآن‌، دو مفهوم‌ «بِرّ»(نیکوکاری) و «تقوا» از بیشترین‌ اهمیت‌ برخوردارند. از منظر قرآن‌ «بِرّ» همه فضایل‌ دینی‌ چون عقاید، فرایض‌ دینی و صفات‌ پسندیده‌ را شامل می‌شود.^[ تقوا نیز خصلتی است که‌ افزون‌ بر دور ساختن‌ انسان از زشتکاری‌، وی‌ را به‌ نیکوکاری‌ (برّ) فرا می‌خواند.برخی دیگر از ارزش‌های اخلاقی‌ِ مورد تأکید قرآن‌، عبارت است از:

• قسط و عدل؛
• صبر؛
• رحمت‌ و مهربانی‌؛
• نیکوکاری‌ نسبت‌ به‌ والدین‌؛
• صله رحم؛
• انفاق‌ به تنگدستان‌ و یتیمان‌؛
• وفای‌ به‌ عهد
• ادای‌ امانت‌؛
• درستکاری‌ در معامله.